Podatek od spadków i darowizn powinny zapłacić osoby, które nabyły majątek m.in. w drodze darowizny bądź spadku, w sytuacji gdy jego wartość przekracza określoną w przepisach wysokość kwoty wolnej. Poruszając ten temat warto wspomnieć, iż jest on niezwykle aktualny, ponieważ w lipcu 2023 roku znowelizowano w tym zakresie przepisy, wprowadzając m.in. nową, wyższą kwotę wolną.
Co obejmuje podatek od spadków i darowizn?
Opisywany podatek uregulowany został w przepisach ustawy z 28 lipca 1983 roku o podatku od spadków i darowizn (zw. dalej „ustawą”). Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy podatkowi (…) podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub praw majątkowych wykonywanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej tytułem:
- dziedziczenia, zapisu zwykłego, dalszego zapisu, zapisu windykacyjnego polecenia testamentowego;
- darowizny, polecenia darczyńcy;
- zasiedzenia;
- nieodpłatnego zniesienia współwłasności;
- zachowku, jeśli uprawniony nie uzyskał go w formie darowizny, dziedziczenia albo zapisu;
- nieodpłatnej renty, użytkowania oraz służebności.
Ponadto – zgodnie z art. 1 ust. 2 ustawy – podatkowi podlega też nabycie praw do wkładu oszczędnościowego, funduszy inwestycyjnych i specjalistycznych funduszy inwestycyjnych na podstawie dyspozycji ich uczestnika, w przypadku jego śmierci.
W konsekwencji należy uznać, iż powszechnie przyjęta nazwa tego podatku jest pewnym uproszczeniem. Obejmuje on bowiem znacznie szerszą pulę zdarzeń, w których nabycie praw do majątku nie wiąże się z transakcją kupna – sprzedaży. Trzeba też zaznaczyć, że wspomniane w art. 1 ust.1 ustawy odniesienie do terytorium Polski, zostało rozszerzone w art. 2 również o majątek nabyty poza granicami kraju.
W zakresie tego podatku przewidziano również szereg wyłączeń oraz zwolnień, określonych przykładowo w art. 3 i art. 4 ustawy. W konsekwencji nie podlega mu m.in.:
- nabycie praw autorskich i pokrewnych, praw do projektów wynalazczych, znaków towarowych, czy wzorów zdobniczych;
- nabycie w drodze dziedziczenia środków z pracowniczego programu emerytalnego;
- nabycie środków zgromadzonych na rachunku zmarłego członka otwartego funduszu emerytalnego.
Zwolnione z podatku są natomiast m.in.:
- nabycie własności gruntów, stanowiących gospodarstwo rolne pod warunkiem, że w wyniku tego zostanie utworzone lub powiększone gospodarstwo o powierzchni między 11, a 300 ha, które następnie będzie prowadzone przez nabywcę przez okres co najmniej 5 lat;
- nabycie przez rolnika pojazdów i maszyn rolniczych, jeżeli w ciągu trzech lat nie zostaną sprzedane lub przekazane w darowiźnie osobom trzecim;
- nabycie w drodze darowizny pieniędzy przez osobę zaliczaną do I grupy podatkowej, w wysokości nieprzekraczającej 9637 zł od jednego darczyńcy lub 19 274 zł od wielu darczyńców, jeżeli w okresie 5 lat obdarowany przeznaczy te pieniądze na cele związane z budową domu, zakupem mieszkania lub spłatą kredytu mieszkaniowego;
- nabycie w drodze spadku;
- przez osoby z I i II grupy podatkowej przedmiotów wyposażenia mieszkania, odzieży, pościeli, narzędzi itp. przedmiotów;
- dzieł sztuki i rękopisów twórczości spadkodawcy oraz materiałów bibliotecznych jeżeli spadkodawca zajmował się twórczością naukową, artystyczną, oświatową, literacką lub publicystyczną;
- przez osoby z I i II grupy podatkowej zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków, jeżeli nabywca zabezpiecza je i konserwuje zgodnie z obowiązującymi przepisami.
Pełny katalog zwolnień i wyłączeń można znaleźć w przepisach wspomnianej ustawy.
Problematyka przedawnienia w zakresie podatku od spadków i darowizn
Ważnym aspektem staje się też sytuacja, kiedy obowiązek podatkowy ulega przedawnieniu. W tym zakresie zastosowanie mają m.in. regulacje znajdujące się w ustawie z dnia 29 sierpnia 1997 roku Ordynacja podatkowa, gdzie na podstawie art. 69 §1-2 określono, że:
- zobowiązanie nie powstaje, jeżeli decyzja podatkowa została doręczona z upływem 3 lat, licząc od końca roku kalendarzowego w którym nastąpił obowiązek podatkowy;
- zobowiązanie podatkowe nie powstaje również w przypadku, gdy podatnik nie złożył w terminie deklaracji lub w złożonej deklaracji nie ujawnił wszystkich danych niezbędnych do ustalenia wysokości zobowiązania podatkowego, a decyzja ustalająca wysokość tego opodatkowania została doręczona z upływem 5 lat, licząc od końca roku kalendarzowego w którym nastąpił obowiązek podatkowy.
Moment powstania obowiązku podatkowego został natomiast określony w art. 6 ust. 1 pkt 1 ustawy o podatku od spadków i darowizn. Przykładowo w zakresie spadku stanowi go jego przyjęcie, natomiast w przypadku nabycia z polecenia darczyńcy – wykonanie tego polecenia.
Grupy podatkowe – punkt wyjścia do ustalenia stawek i kwoty wolnej podatku
Jednym z elementów charakterystycznych dla podatku od spadków i darowizn jest funkcjonowanie kilku grup podatkowych, do których przynależność determinuje m.in. wysokość stawki podatku oraz kwoty wolnej. Do poszczególnych grup podatkowych – zgodnie z art. 14 ust. 3 ustawy – zalicza się:
- grupa I – małżonka, zstępnych, wstępnych, pasierba, zięcia, synową, rodzeństwo, ojczyma, macochę i teściów;
- grupa II – zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępnych i małżonków pasierbów, małżonków rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonków rodzeństwa małżonków, małżonków innych zstępnych;
- grupa III – pozostali nabywcy.
Warto przy tym podkreślić, iż za zstępnych na gruncie prawa cywilnego przyjmuje się potomków w linii prostej, wywodzących się od wspólnego przodka. Pod tym pojęciem kryją się zatem dzieci, wnuki, czy prawnuki. Wstępni to natomiast osoby od których wywodzą się zstępni, a więc rodzice, dziadkowie, czy pradziadkowie.
Stawki podatku od spadków i darowizn
Przechodząc do kwestii zasadniczej, a więc stawek podatku od spadków i darowizn należy przytoczyć skale podatkowe określone w rozporządzeniu Ministra Finansów z dnia 28 czerwca 2023 roku.
Tabela 1. Stawki podatku od spadków i darowizn
| Kwoty nadwyżki w zł | Podatek w 2023 roku wynosi | |
| ponad | do | |
| 1) od nabywców zaliczonych do I grupy podatkowej | ||
| 11 833 | 3% | |
| 11 833 | 23 655 | 355 zł i 5% od nadwyżki ponad 11 833 zł |
| 23 655 | 946 zł 60 gr i 7% od nadwyżki ponad 23 655 zł | |
| 2) od nabywców zaliczonych do II grupy podatkowej | ||
| 11 833 | 7% | |
| 11 833 | 23 655 | 828 zł 40 gr i 9% od nadwyżki ponad 11 833 zł |
| 23 655 | 1 893 zł 30 gr i 12% od nadwyżki ponad 23 655 zł | |
| 3) od nabywców zaliczonych do III grupy podatkowej | ||
| 11 833 | 12% | |
| 11 833 | 23 655 | 1 420 zł i 16% od nadwyżki ponad 11 833 zł |
| 23 655 | 3 313 zł 20 gr i 20% od nadwyżki ponad 23 655 zł | |
Przy obliczaniu podatku trzeba również uwzględnić określony w art. 9 ust. 1 ustawy limit kwoty wolnej od podatku, wynoszącej odpowiednio:
- 36 120 zł dla I grupy podatkowej;
- 27 090 zł dla II grupy podatkowej;
- 5 733 zł dla III grupy podatkowej.
Trzeba przy tym pamiętać, że do limitu kwoty wolnej zalicza się wszystkie darowizny otrzymane od tej samej osoby lub po tej samej osobie, w okresie 5 lat poprzedzających rok bieżący.
Podatek od spadków i darowizn jest więc dość skomplikowaną formą świadczenia, przy której ustalaniu znaczenie ma nie tylko sama podstawa opodatkowania, lecz również związek z darczyńcą, czy charakter nabytego majątku. Jego zakres – pomimo tego, iż często bywa ograniczany do tytułowych rodzajów zdarzeń – jest również dość szeroki, a także pełen zwolnień i wyłączeń. Dlatego też przy próbie jego ustalenia warto skonsultować się ze specjalistą.